Thang đo là gì? Bản chất, phân loại và ứng dụng thực tế

Last updated on 6 June, 2025

Trong lĩnh vực nghiên cứu và phân tích dữ liệu, thang đo đóng vai trò then chốt trong việc xác định cách thức đo lường và diễn giải thông tin. Việc lựa chọn và áp dụng đúng loại thang đo không chỉ giúp thu thập dữ liệu chính xác mà còn đảm bảo hiệu quả trong quá trình xử lý và phân tích, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho các quyết định chiến lược trong doanh nghiệp. Bài viết này sẽ cung cấp cái nhìn tổng quan về thang đo là gì, phân loại các loại thang đo phổ biến và tầm quan trọng của chúng trong ứng dụng thực tiễn.

Thang đo là gì?

Trong lĩnh vực thống kê và nghiên cứu định lượng, thang đo (level of measurement) là một hệ thống phân loại mô tả mối quan hệ giữa các giá trị được gán cho biến số. Nói cách khác, thang đo giúp xác định bản chất thông tin mà các giá trị trong biến đang thể hiện. Nó trả lời cho câu hỏi liệu chúng chỉ là nhãn phân loại, thể hiện mức độ, phản ánh khoảng cách hay mang ý nghĩa tỷ lệ tuyệt đối.

Khái niệm này có vai trò cốt lõi trong việc lựa chọn phương pháp phân tích thống kê phù hợp, bởi vì loại thang đo quyết định những phép toán nào có thể áp dụng trong việc phân tích dữ liệu.

Khung phân loại bốn mức độ thang đo, bao gồm thang đo danh nghĩa (nominal), thang đo thứ bậc (ordinal), thang đo khoảng (interval) và thang đo tỷ lệ (ratio), được phát triển bởi nhà tâm lý học Stanley Smith Stevens vào năm 1946. Đây là một đóng góp nền tảng cho ngành đo lường tâm lý (psychometrics), và sau đó được ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực như nghiên cứu thị trường, giáo dục, xã hội học, y tế và khoa học dữ liệu.

Mỗi loại thang đo đại diện cho một mức độ phức tạp và khả năng xử lý thông tin khác nhau, từ đơn giản nhất (đinh danh) đến phức tạp và đầy đủ nhất (tỷ lệ). Việc hiểu rõ bản chất của từng loại thang đo không chỉ giúp thiết kế công cụ khảo sát chính xác mà còn đảm bảo tính giá trị và độ tin cậy của dữ liệu khi đưa vào phân tích.

4 cấp độ thang đo phổ biến trong nghiên cứu định lượng

Trong lĩnh vực nghiên cứu định lượng, thang đo đóng vai trò quyết định không chỉ đối với việc thu thập dữ liệu, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến cách thức xử lý, phân tích và diễn giải kết quả nghiên cứu. Có bốn cấp độ thang đo, được sắp xếp từ thấp đến cao như sau:

Thang đo định danh (Nominal Scale)

Đây là cấp độ thang đo đơn giản nhất. Thang đo định danh chỉ phản ánh chức năng phân loại hoặc gán nhãn cho các biến. Giá trị được gán không mang ý nghĩa định lượng hay thứ tự, mà chỉ để phân biệt giữa các nhóm hay loại đối tượng.

Ví dụ: Với dữ liệu về khu vực địa lý trong nghiên cứu thị trường, ta có thể gán nhãn như sau:

• 1 = Hà Nội

• 2 = TP. Hồ Chí Minh

• 3 = Đà Nẵng

• 4 = Cần Thơ

Việc mã hóa như trên chỉ nhằm mục tiêu phân loại mẫu theo địa bàn, không mang giá trị phân tích hoặc so sánh định lượng.

Đặc điểm chính:

• Không có thứ tự, không có khoảng cách, không có giá trị tuyệt đối.
• Chỉ sử dụng được các phép toán đếm và tần suất.

Thang đo thứ bậc (Ordinal Scale)

Thang đo thứ bậc thể hiện thứ tự hoặc mức độ giữa các quan sát. Dữ liệu vẫn mang tính phân loại, nhưng có thể sắp xếp theo trật tự tăng/giảm về đặc điểm nào đó.

Ví dụ: Đánh giá năng lực nhân sự nội bộ. Câu hỏi: “Bạn đánh giá năng lực quản lý của cấp trên như thế nào?”

• 1 = Yếu

• 2 = Trung bình

• 3 = Khá

• 4 = Tốt

• 5 = Xuất sắc

Có thứ tự tăng dần, nhưng không thể đo chính xác khoảng cách giữa từng mức (ví dụ: khoảng cách giữa “Trung bình” và “Khá” không nhất thiết bằng “Khá” và “Tốt”).

Đặc điểm chính:

• Có thứ tự, nhưng không đảm bảo khoảng cách đều nhau.
• Áp dụng được các phép toán: đếm, median (trung vị), mode (giá trị phổ biến nhất)

Thang đo khoảng (Interval Scale)

Đây là mức nâng cao của thang đo thứ bậc. Nhưng khác với thứ bậc, thang đo khoảng có thêm khả năng đảm bảo rằng khoảng cách giữa các giá trị là đồng đều và có ý nghĩa.

Ví dụ: Nhiệt độ phòng được đo theo độ C:

• Phòng A: 20°C

• Phòng B: 25°C

• Phòng C: 30°C

Ta biết được khoảng cách giữa các mức nhiệt là bằng nhau (5°C), nhưng 0°C không phải là điểm không có nhiệt → không thể nói 30°C là nóng gấp 1,5 lần 20°C.

Đặc điểm chính:

• Có thứ tự, khoảng cách đồng đều, nhưng không có số 0 tuyệt đối.
• Áp dụng được nhiều phép toán như trung bình cộng, phương sai,…
• Không thể tính tỷ lệ (ratio) có ý nghĩa.

Thang đo tỷ lệ (Ratio Scale)

Thang đo tỷ lệ là cấp độ cao nhất và đầy đủ nhất, kết hợp tất cả đặc điểm của ba thang đo trước, đồng thời có điểm gốc tuyệt đối (zero), đại diện cho sự vắng mặt hoàn toàn của đại lượng được đo.

Ví dụ: Thu nhập hàng tháng của nhân viên (triệu đồng):

• Nhân viên A: 10 triệu

• Nhân viên B: 15 triệu

• Nhân viên C: 0 triệu

Có thể nói B kiếm nhiều gấp rưỡi A, và C không có thu nhập vì có gốc 0 tuyệt đối và khoảng cách đều đặn.

Đặc trưng:

• Có phân loại, thứ tự, khoảng cách đồng đều, và điểm gốc tuyệt đối.
• Cho phép thực hiện tất cả phép toán thống kê, kể cả tỷ lệ (gấp mấy lần, chia).

So sánh các loại thang đo

Ứng dụng của thang đo trong thực tiễn

Trong mọi dự án tư vấn của OCD, từ nghiên cứu thị trường, xây dựng hệ thống KPI, đánh giá năng lực đến thiết kế hệ thống lương 3P, việc lựa chọn và sử dụng đúng loại thang đo chính là nền tảng đảm bảo chất lượng dữ liệu, hỗ trợ ra quyết định chính xác và bền vững. Dưới đây là những ví dụ cụ thể về cách vận dụng từng loại thang đo vào các lĩnh vực khác nhau:

Nghiên cứu thị trường & phân khúc khách hàng

Thang đo định danh (Nominal Scale)

Mục tiêu: Phân nhóm khách hàng, sản phẩm hoặc kênh phân phối.

Ứng dụng:

• Khi triển khai khảo sát định tính – ví dụ phân loại người tiêu dùng theo khu vực (Miền Bắc, Miền Trung, Miền Nam), ngành nghề (Công nhân, Nhân viên văn phòng, Doanh nhân), hay nhóm độ tuổi (18–25, 26–35, 36–45…).
• Hỗ trợ xây dựng cơ sở dữ liệu khách hàng (CRM) để sau đó thực hiện phân tích tần suất, lập báo cáo tóm tắt đặc tính chung của từng nhóm.

Lợi ích: Giúp doanh nghiệp dễ dàng nhận diện thị trường mục tiêu (target market), xác định nhóm khách hàng tiềm năng và điều chỉnh chiến lược marketing cho phù hợp.

Thang đo thứ bậc (Ordinal Scale)

Mục tiêu: Đánh giá thứ tự ưu tiên hoặc mức độ quan tâm của khách hàng đối với các yếu tố sản phẩm, thương hiệu.

Ứng dụng:

• Khi khảo sát ý kiến người tiêu dùng về tiêu chí quyết định mua sắm (chất lượng, giá cả, thương hiệu, dịch vụ hậu mãi), chúng tôi để người trả lời xếp thứ tự từ 1 (ưu tiên cao nhất) đến n (ưu tiên thấp hơn).

Lợi ích: Hiểu được yếu tố quyết định chính ảnh hưởng đến hành vi mua hàng, từ đó gợi ý doanh nghiệp tập trung nguồn lực vào nhóm yếu tố quan trọng nhất.

Thang đo khoảng (Interval Scale)

Mục tiêu: Đo lường khoảng cách cảm nhận giữa các giá trị, KHÔNG yêu cầu điểm gốc tuyệt đối.

Ứng dụng:

• Trong khảo sát NPS (Net Promoter Score) hoặc thang đo Likert từ 1 – 7 để đánh giá mức độ hài lòng, mức độ trung thành của khách hàng đối với thương hiệu.
• So sánh “khoảng cách” cảm nhận giữa các nhóm đối tượng: ví dụ điểm trung bình hài lòng của nhóm A là 5,2/7, nhóm B là 4,6/7; chúng tôi có cơ sở so sánh chính xác độ chênh lệch.

Lợi ích: Hỗ trợ doanh nghiệp hiểu rõ mức độ thay đổi quan điểm khách hàng sau các chiến dịch truyền thông hoặc cải tiến dịch vụ, dù không thể khẳng định điểm 0 nghĩa là “hoàn toàn không quan tâm”.

Thang đo tỷ lệ (Ratio Scale)

Mục tiêu: Đo lường các chỉ số có gốc 0 tuyệt đối, cho phép tính toán tỷ lệ và so sánh mang ý nghĩa tuyệt đối.

Ứng dụng:

• Dữ liệu bán hàng, doanh số: Phân tích doanh thu (triệu đồng), đơn vị bán hàng (sản phẩm/tháng), số lượng khách hàng mới và khách hàng quay lại.
• Đo lường hiệu quả chiến dịch quảng cáo: CPC (Cost Per Click), CPM (Cost Per Mille), ROAS (Return On Ad Spend), cho phép đánh giá ROI một cách chính xác.

Lợi ích: Giúp doanh nghiệp xác định chính xác mức độ phát triển, so sánh “A gấp đôi B” (ví dụ: Chi nhánh A bán 1.200 sản phẩm, chi nhánh B bán 600 sản phẩm → A đạt mục tiêu doanh số gấp đôi B), từ đó tối ưu hóa ngân sách, nguồn lực và kênh phân phối.

Thiết kế hệ thống KPI và đánh giá năng lực nhân sự

Trong quá trình xây dựng hệ thống KPI và đánh giá năng lực nhân sự, việc lựa chọn đúng loại thang đo dữ liệu không chỉ giúp đảm bảo tính khoa học và hợp lý trong đánh giá, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng đo lường, phân tích và ra quyết định.

Thang đo định danh (Nominal Scale) – Phân loại dữ liệu quản trị

Đặc điểm: Dùng để phân nhóm đối tượng mà không có thứ tự hay giá trị định lượng cụ thể.

Ứng dụng:

• Phân loại vị trí chức danh: Nhân viên – Trưởng nhóm – Trưởng phòng – Giám đốc.
• Phân nhóm phòng ban: Phòng Kế toán, Phòng Marketing, Phòng Nhân sự…
• Phân loại năng lực cốt lõi: Giao tiếp, Làm việc nhóm, Tư duy chiến lược…

Ý nghĩa: Là cơ sở ban đầu để gán dữ liệu trong mô hình đánh giá năng lực và phân tích KPI theo từng nhóm đối tượng khác nhau.

Thang đo thứ bậc (Ordinal Scale) – Xếp hạng, phân loại theo mức độ

Đặc điểm: Dữ liệu được sắp xếp theo trật tự tăng/giảm, nhưng không đo được khoảng cách tuyệt đối giữa các mức.

Ứng dụng:

• Xếp hạng hiệu suất nhân viên: Top 10%, Top 25%, Trung bình, Dưới trung bình.
• Mức độ đạt năng lực: Xuất sắc – Tốt – Đạt – Chưa đạt.

Ý nghĩa: Giúp ra quyết định phân loại nhân sự, phục vụ các chương trình khen thưởng, đào tạo hoặc cải tiến hiệu suất.

Thang đo khoảng cách (Interval Scale) – Đo lường mức độ đồng đều

Đặc điểm: Có khoảng cách đồng đều giữa các giá trị, nhưng không có điểm gốc tuyệt đối (Số “0” không mang nghĩa tuyệt đối).

Ứng dụng:

• Thang điểm đánh giá hành vi năng lực: Ví dụ, đánh giá kỹ năng giao tiếp trên thang điểm 1 – 5 (với các mô tả hành vi cụ thể cho từng mức).
• Đánh giá mức độ hài lòng hoặc cam kết của nhân viên: Sử dụng thang Likert 1 – 7 hoặc 1 – 10.
• Phân tích xu hướng năng lực theo thời gian, dù không thể so sánh tỷ lệ tuyệt đối.

Ý nghĩa: Thích hợp để đánh giá mức độ thể hiện hành vi năng lực, từ đó lập kế hoạch đào tạo và phát triển cá nhân.

Thang đo tỷ lệ (Ratio Scale) – Đo lường hiệu suất định lượng chính xác

Đặc điểm: Có đầy đủ đặc điểm của ba thang đo trên, đồng thời có điểm gốc bằng 0 mang ý nghĩa tuyệt đối, cho phép so sánh về tỷ lệ.

Ứng dụng:

• Chỉ số KPI định lượng:
  • Doanh số bán hàng (triệu đồng).
  • Tỷ lệ hoàn thành công việc (%).
  • Số lượng sản phẩm lỗi/sản phẩm đạt.
  • Thời gian xử lý đơn hàng (giờ/phút).
• Phân tích hiệu suất nhân sự theo tỷ lệ: Nhân viên A có năng suất gấp 2 lần nhân viên B.
• Đo lường ROI đào tạo nhân sự dựa trên chi phí – kết quả.

Ý nghĩa: Là loại dữ liệu mạnh nhất để ra quyết định quản trị dựa trên số liệu định lượng, giúp đo lường hiệu quả đầu ra chính xác và hỗ trợ phân tích chi phí – lợi ích.

Lưu ý khi sử dụng thang đo

Dưới đây là những lưu ý quan trọng khi sử dụng các thang đo dữ liệu trong nghiên cứu và đánh giá, giúp đảm bảo tính chính xác và hiệu quả trong việc thu thập và phân tích dữ liệu:

Hiểu rõ đặc điểm của từng loại thang đo

Mỗi loại thang đo có đặc điểm và phạm vi ứng dụng riêng:

• Thang đo định danh (Nominal): Chỉ phân loại đối tượng mà không có thứ tự hay giá trị định lượng.
• Thang đo thứ bậc (Ordinal): Cung cấp thông tin về mối quan hệ thứ tự giữa các đối tượng, nhưng không cho biết khoảng cách giữa chúng.
• Thang đo khoảng (Interval): Cho biết khoảng cách đều giữa các giá trị, nhưng không có điểm gốc tuyệt đối.
• Thang đo tỷ lệ (Ratio): Có đầy đủ đặc điểm của ba thang đo trên và có điểm gốc bằng 0 tuyệt đối, cho phép so sánh tỷ lệ giữa các giá trị.

Lựa chọn thang đo phù hợp với mục tiêu nghiên cứu

Việc lựa chọn thang đo ảnh hưởng trực tiếp đến loại dữ liệu thu thập được và phương pháp phân tích sau này. Thang đo định tính (định danh và thứ bậc) thường được sử dụng để phân loại và xếp hạng, trong khi thang đo định lượng (khoảng và tỷ lệ) cho phép thực hiện các phép toán thống kê phức tạp hơn như trung bình cộng, phương sai, độ lệch chuẩn, phân tích hồi quy.

Áp dụng phép toán thống kê phù hợp với từng loại thang đo

• Thang đo định danh: Chỉ có thể tính tỷ lệ phần trăm và số mode (số xuất hiện nhiều nhất).
  Thang đo thứ bậc: Có thể tính tỷ lệ phần trăm, số mode và số trung vị.
• Thang đo khoảng: Có thể thực hiện các phép toán cộng, trừ và tính toán các thống kê như trung bình cộng, phương sai, độ lệch chuẩn.
• Thang đo tỷ lệ: Có thể thực hiện tất cả các phép toán của thang đo khoảng và thêm phép nhân, chia, cho phép so sánh tỷ lệ giữa các giá trị.

Tránh nhầm lẫn giữa các loại thang đo

Việc nhầm lẫn giữa các loại thang đo có thể dẫn đến sai sót trong phân tích và kết luận. Ví dụ, không nên sử dụng phép toán cộng, trừ, nhân, chia trên dữ liệu thu được từ thang đo định danh hoặc thứ bậc, vì chúng không có ý nghĩa toán học .

Kiểm tra và hiệu chỉnh thang đo định kỳ

Thực hiện kiểm tra và hiệu chỉnh các thang đo định kỳ để đảm bảo chúng vẫn phù hợp với mục tiêu nghiên cứu và thực tế công việc, đồng thời phản ánh chính xác năng lực và hiệu suất của nhân viên.

Đảm bảo tính khách quan và minh bạch trong thiết kế thang đo

• Xây dựng tiêu chí rõ ràng: Mỗi mức độ trong thang đo cần có tiêu chí mô tả cụ thể, tránh sự mơ hồ và cảm tính trong đánh giá.
• Đảm bảo tính nhất quán: Các thang đo cần được áp dụng thống nhất trong toàn bộ hệ thống đánh giá, đảm bảo tính công bằng và so sánh được giữa các cá nhân và bộ phận.

Kết luận

Thang đo là công cụ nền tảng không thể thiếu trong nghiên cứu và quản trị dữ liệu, giúp phân loại, sắp xếp và đo lường các biến số một cách hệ thống và logic. Hiểu rõ và vận dụng đúng các loại thang đo, từ định danh, thứ bậc đến khoảng và tỷ lệ, sẽ giúp doanh nghiệp nâng cao chất lượng phân tích, đồng thời hỗ trợ các quyết định quản trị dựa trên dữ liệu chính xác và đáng tin cậy. Do đó, thang đo không chỉ là khái niệm lý thuyết mà còn là công cụ thực tiễn thiết yếu trong môi trường quản trị hiện đại.

Tham khảo dịch vụ Nghiên cứu thị trường của OCD

Dịch vụ nghiên cứu thị trường của OCD được thiết kế linh hoạt, đáp ứng nhu cầu đa dạng của khách hàng thuộc nhiều lĩnh vực, với quy mô và yêu cầu nghiên cứu khác nhau. Trải qua 20 năm kinh nghiệm, OCD tự hào đồng hành cùng 52 khách hàng trong hơn 110 dự án nghiên cứu thị trường, bao phủ 63 tỉnh thành trên cả nước với quy mô lên đến 511.800 bảng hỏi và 3.600 khảo sát viên tham gia. OCD đã thực hiện hoạt động nghiên cứu cho các doanh nghiệp lớn trên cả nước như: EVN, Clickable Việt nam, VIPIC1,Vinphaco, Kinh Đô, SOHACO,..

Với mục tiêu trở thành công ty Nghiên cứu thị trường hàng đầu Việt Nam, OCD sẽ tiếp tục phát huy nền tảng kinh nghiệm tư vấn dày dặn cùng đội ngũ chuyên gia chuyên nghiệp, tận tâm. OCD cam kết mang đến cho khách hàng Việt Nam và quốc tế giải pháp nghiên cứu thị trường tối ưu, hiệu quả, góp phần hoạch định chiến lược kinh doanh thành công.

Liên hệ ngay với OCD để được tư vấn và nhận giải pháp nghiên cứu thị trường phù hợp nhất!

——————————-