Chuỗi giá trị ngành dệt may Việt Nam: Tái định vị để bứt phá

Last updated on 24 September, 2025

Khi nhắc đến kinh tế Việt Nam, ngành dệt may luôn nổi lên như một “người khổng lồ”, một trụ cột vững chắc của nền kinh tế, với kim ngạch xuất khẩu hàng chục tỷ đô la mỗi năm và tạo công ăn việc làm cho hàng triệu lao động. Chúng ta tự hào là một trong những quốc gia xuất khẩu dệt may hàng đầu thế giới. Tuy nhiên, đằng sau những con số ấn tượng đó là một câu hỏi lớn mà bất kỳ chủ doanh nghiệp hay nhà đầu tư nào cũng phải trăn trở: Chúng ta đang đứng ở đâu trong chuỗi giá trị ngành dệt may toàn cầu và làm thế nào để không chỉ là một công xưởng gia công mà trở thành một “nhà sáng tạo” thực thụ?

Bài viết này của OCD không chỉ là một bản phân tích thông thường. Đây là một bức tranh toàn cảnh, một tấm bản đồ chi tiết, giúp các nhà lãnh đạo doanh nghiệp, nhà đầu tư và thế hệ doanh nhân trẻ nhìn thấu từng mắt xích trong chuỗi giá trị ngành dệt may. Từ đó, chúng ta có thể xác định những “điểm nghẽn” cần khai thông, những “mỏ vàng” cần khai phá, và vạch ra một lộ trình chiến lược để tái định vị Việt Nam trên bản đồ dệt may thế giới.

Do vậy, hãy cùng nhau đi sâu vào hành trình biến đổi của một trong những ngành công nghiệp quan trọng nhất đất nước.

Giải mã “Chuỗi giá trị ngành dệt may”: Không chỉ là câu chuyện cắt – may

Để có thể hoạch định chiến lược, trước hết chúng ta cần một định nghĩa rõ ràng. Chuỗi giá trị (Value Chain) là một khái niệm được Michael Porter khai sinh, mô tả toàn bộ quá trình mà một công ty hay một ngành công nghiệp sử dụng để đưa sản phẩm từ ý tưởng đến tay người tiêu dùng cuối cùng. Mỗi một bước trong chuỗi này đều cộng thêm một phần giá trị cho sản phẩm.

Trong ngành dệt may, chuỗi giá trị có thể được mô tả như một dòng chảy phức hợp, thường được biểu diễn qua mô hình “Nụ cười” (Smile Curve). Mô hình này cho thấy các khâu tạo ra giá trị gia tăng cao nhất nằm ở hai đầu của chuỗi: Nghiên cứu & Phát triển (R&D), Thiết kế, Thương hiệu và các khâu ở hạ nguồn như Marketing, Phân phối, Dịch vụ khách hàng. Trái lại, khâu Sản xuất, Gia công nằm ở “đáy” của đường cong, nơi có giá trị gia tăng thấp nhất.

Smile Curve (Đường cong “Nụ cười”)

Các mắt xích trong chuỗi giá trị ngành dệt may

Cụ thể, chuỗi giá trị ngành dệt may được chia thành 6 mắt xích chính:

1. Thiết kế và R&D (Design & Research and Development): Giai đoạn thai nghén ý tưởng, dự báo xu hướng, phát triển mẫu mã, lựa chọn vật liệu. Đây là nơi tạo ra giá trị vô hình và sự khác biệt cho sản phẩm.
2. Sản xuất Nguyên phụ liệu (Raw Material & Accessories Production): Bao gồm trồng bông, sản xuất xơ, sợi, dệt vải, nhuộm và hoàn tất vải, sản xuất các phụ liệu như cúc, khóa kéo, chỉ may.
3. Cắt – May – Gia công (Cut – Make – Trim – CMT): Giai đoạn biến vải và phụ liệu thành sản phẩm may mặc hoàn chỉnh.
4. Logistics và Xuất nhập khẩu (Logistics & Trading): Vận chuyển, lưu kho, làm thủ tục hải quan để đưa hàng hóa đến các thị trường.
5. Marketing và Phân phối (Marketing & Distribution): Xây dựng thương hiệu, tiếp thị sản phẩm, tổ chức kênh bán buôn, bán lẻ.
6. Tiêu dùng và Tái chế (Consumption & Recycling): Giai đoạn sản phẩm đến tay người dùng và vòng đời sau đó (tái sử dụng, tái chế).

Với bức tranh này, câu hỏi đặt ra là: Doanh nghiệp dệt may Việt Nam đang tập trung chủ yếu ở mắt xích nào?

Vị thế của Việt Nam trên bản đồ chuỗi giá trị ngành dệt may toàn cầu: Thực trạng & con số biết nói

Trong nhiều thập kỷ, Việt Nam đã khẳng định vị thế là một trung tâm sản xuất dệt may quan trọng của thế giới. Tuy nhiên, khi soi chiếu vào mô hình “Nụ cười”, chúng ta phải đối diện với một thực tế rằng phần lớn doanh nghiệp Việt Nam vẫn đang tập trung ở phần đáy của đường cong – khâu gia công (CMT).

Sự thống trị của mô hình gia công (CMT và FOB cấp thấp)

Theo thống kê từ Hiệp hội Dệt may Việt Nam (VITAS), có đến 65-70% doanh nghiệp dệt may Việt Nam đang hoạt động theo phương thức gia công đơn thuần (CMT – Cut, Make, Trim). Tức là chúng ta nhận nguyên phụ liệu, mẫu thiết kế từ đối tác nước ngoài và chỉ thực hiện công đoạn cắt, may, hoàn thiện sản phẩm rồi giao lại. Mô hình này mang lại biên lợi nhuận rất mỏng, chỉ chiếm khoảng 5-10% giá trị cuối cùng của sản phẩm.

Một số doanh nghiệp đã tiến lên được mô hình FOB (Free On Board), tức là chủ động hơn trong việc thu mua nguyên phụ liệu. Mặc dù vậy, phần lớn vẫn là FOB “chỉ định”, nơi nhà mua hàng vẫn là người quyết định nhà cung cấp nguyên liệu chính. Giá trị gia tăng ở khâu này có cao hơn CMT, nhưng vẫn còn rất khiêm tốn.

Điểm nghẽn” ở khâu Thượng nguồn: Sự phụ thuộc vào nguyên phụ liệu nhập khẩu

Đây chính là gót chân Achilles của ngành dệt may Việt Nam. Theo số liệu từ Bộ Công Thương, mỗi năm Việt Nam phải chi hàng chục tỷ USD để nhập khẩu vải, xơ, sợi và các phụ liệu khác, chủ yếu từ Trung Quốc, Hàn Quốc, Đài Loan. Năm 2023, tổng kim ngạch nhập khẩu nguyên phụ liệu dệt may ước tính lên đến hơn 20 tỷ USD.

Sự phụ thuộc này gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng:

• Giảm giá trị gia tăng nội địa: Lợi nhuận làm ra lại phải trả cho nhà cung cấp nước ngoài.
• Rủi ro đứt gãy chuỗi cung ứng: Bất kỳ biến động nào từ thị trường cung cấp đều ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất trong nước.
• Khó đáp ứng quy tắc xuất xứ: Các Hiệp định Thương mại Tự do (FTA) như EVFTA, CPTPP yêu cầu quy tắc xuất xứ “từ vải trở đi” hoặc “từ sợi trở đi”. Việc không tự chủ được vải khiến doanh nghiệp Việt khó tận dụng ưu đãi thuế quan.

Hai đầu chuỗi giá trị còn bỏ ngỏ

• Thiết kế và Xây dựng thương hiệu (OBM – Original Brand Manufacturing): Đây là “vùng đất hứa” với biên lợi nhuận cao nhất, nhưng cũng là nơi chúng ta yếu thế nhất. Số lượng thương hiệu thời trang Việt có khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế còn vô cùng khiêm tốn. Chúng ta gia công cho Nike, Adidas, Zara, Uniqlo nhưng lại chưa có một “Nike của Việt Nam” vươn tầm thế giới.
• Phân phối và Bán lẻ: Hệ thống phân phối sản phẩm dệt may tại các thị trường lớn như Mỹ, EU, Nhật Bản gần như nằm hoàn toàn trong tay các tập đoàn bán lẻ quốc tế. Doanh nghiệp Việt Nam gần như không có tiếng nói trong việc định giá và tiếp cận người tiêu dùng cuối cùng.

Do vậy, bức tranh chung cho thấy Việt Nam là một mắt xích sản xuất hiệu quả nhưng lại có giá trị gia tăng thấp, phụ thuộc nặng nề vào bên ngoài và chưa khai thác được các khâu tạo ra lợi nhuận cao nhất.

Những thách thức sống còn đang tái định hình ngành dệt may

Ngành dệt may đang phải đối mặt với một cơn bão của những thay đổi mang tính cấu trúc. Doanh nghiệp nào không thích ứng sẽ bị đào thải.

Sức ép từ “Thời trang xanh” và Kinh tế tuần hoàn

Người tiêu dùng toàn cầu, đặc biệt tại các thị trường phát triển, ngày càng ưu tiên các sản phẩm bền vững, được sản xuất từ vật liệu tái chế, quy trình thân thiện với môi trường. Các tiêu chuẩn về ESG (Môi trường – Xã hội – Quản trị) không còn là lựa chọn mà đã trở thành yêu cầu bắt buộc. Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) của EU là một ví dụ điển hình, sẽ sớm tác động trực tiếp đến hàng dệt may xuất khẩu.

Cạnh tranh gay gắt từ các quốc gia khác

Bangladesh, Campuchia, Ethiopia… với lợi thế về chi phí nhân công rẻ hơn đang trở thành đối thủ cạnh tranh trực tiếp ở phân khúc gia công. Mặt khác, các quốc gia như Thổ Nhĩ Kỳ, Mexico lại có lợi thế về vị trí địa lý gần các thị trường lớn.

Cuộc cách mạng công nghệ 4.0

Tự động hóa, trí tuệ nhân tạo (AI) trong thiết kế, quản lý chuỗi cung ứng bằng blockchain, nhà máy thông minh… đang thay đổi hoàn toàn phương thức sản xuất. Doanh nghiệp không đầu tư vào công nghệ sẽ bị tụt hậu về năng suất và khả năng cạnh tranh.

Sự biến động của thị trường toàn cầu

Xung đột địa chính trị, lạm phát, suy thoái kinh tế tại các thị trường chủ lực làm giảm sức mua, dẫn đến tình trạng sụt giảm đơn hàng nghiêm trọng mà ngành đã phải đối mặt trong giai đoạn 2023-2024.

Những thách thức này chính là động lực buộc ngành dệt may Việt Nam phải thực hiện một cuộc dịch chuyển mạnh mẽ hơn bao giờ hết trên chuỗi giá trị.

Mở lối tương lai: Cơ hội vàng để ngành dệt may Việt Nam “hóa rồng”

Trong nguy luôn có cơ. Giữa bối cảnh đầy thách thức, những cơ hội lớn cũng đang mở ra cho các doanh nghiệp Việt Nam biết nắm bắt.

Lợi thế từ các Hiệp định Thương mại Tự do (FTA)

Việt Nam là một trong số ít quốc gia có mạng lưới FTA rộng khắp với các thị trường lớn, nổi bật là EVFTA, CPTPP, UKVFTA, RCEP. Đây là “giấy thông hành” hạng nhất giúp hàng dệt may Việt Nam có lợi thế cạnh tranh về thuế quan so với nhiều đối thủ. Tuy nhiên, để tận dụng được, chúng ta phải giải quyết được bài toán về quy tắc xuất xứ, tức là phải phát triển ngành công nghiệp từ thượng nguồn.

Xu hướng dịch chuyển chuỗi cung ứng “Trung Quốc + 1”

Căng thẳng thương mại và rủi ro địa chính trị đã thúc đẩy các thương hiệu lớn trên thế giới đa dạng hóa chuỗi cung ứng, giảm phụ thuộc vào Trung Quốc. Việt Nam, với sự ổn định chính trị và năng lực sản xuất đã được kiểm chứng, chính là điểm đến lý tưởng trong chiến lược này. Đây là cơ hội để thu hút vốn FDI chất lượng cao vào lĩnh vực sản xuất nguyên phụ liệu công nghệ cao và dệt nhuộm thân thiện môi trường.

Sự trỗi dậy của thị trường nội địa

Với dân số 100 triệu người và tầng lớp trung lưu đang phát triển nhanh chóng, thị trường nội địa không còn là “sân sau” mà là một thị trường chiến lược đầy tiềm năng. Xây dựng thương hiệu và chinh phục người tiêu dùng Việt Nam chính là bước đệm vững chắc để vươn ra thế giới.

Chuyển đổi số và công nghệ là đòn bẩy

Việc áp dụng công nghệ cho phép các doanh nghiệp vừa và nhỏ có thể tiếp cận các công cụ thiết kế 3D, quản lý sản xuất thông minh, marketing số… với chi phí hợp lý, giúp tối ưu hóa vận hành và nâng cao năng lực cạnh tranh.

Lộ trình vươn lên trong chuỗi giá trị: Chiến lược hành động cho doanh nghiệp và nhà đầu tư ngành dệt may

Để không còn mắc kẹt ở “đáy” của mô hình Nụ cười, ngành dệt may Việt Nam cần một chiến lược đồng bộ, tập trung vào việc di chuyển lên các nấc thang cao hơn.

Lộ trình vươn lên trong chuỗi giá trị ngành dệt may

Giai đoạn 1: Nâng cấp khâu sản xuất – Từ CMT lên ODM (Original Design Manufacturing)

Đây là bước đi thực tế và cấp thiết nhất:

• Chuyển từ CMT sang FOB tự chủ: Chủ động tìm kiếm và phát triển mạng lưới nhà cung cấp nguyên phụ liệu trong và ngoài nước, thay vì chờ chỉ định.
• Đầu tư vào năng lực thiết kế và phát triển sản phẩm (R&D): Xây dựng đội ngũ thiết kế, nghiên cứu xu hướng, có khả năng phát triển những bộ sưu tập hoàn chỉnh để chào hàng cho các thương hiệu quốc tế. Đây chính là bản chất của ODM – tự thiết kế và sản xuất. Doanh nghiệp ODM có thể bán một mẫu thiết kế cho nhiều khách hàng, từ đó tối ưu hóa lợi nhuận.
• Ứng dụng công nghệ: Đầu tư vào phần mềm thiết kế 3D (giảm chi phí làm mẫu), hệ thống quản trị sản xuất (MES), hệ thống hoạch định nguồn lực doanh nghiệp (ERP) để tăng năng suất và tính minh bạch.

Giai đoạn 2: Đầu tư vào Thượng nguồn một cách có chọn lọc và bền vững

Thay vì đầu tư dàn trải, cần tập trung vào các lĩnh vực tạo giá trị cao và giải quyết “điểm nghẽn”.

• Thu hút FDI vào Dệt – Nhuộm – Hoàn tất công nghệ cao: Đây là khâu yếu nhất nhưng cũng quan trọng nhất để đáp ứng quy tắc xuất xứ. Chính phủ cần có chính sách ưu đãi đặc biệt cho các dự án dệt nhuộm sử dụng công nghệ xanh, ít tiêu tốn nước và năng lượng.
• Phát triển vải chức năng và vải kỹ thuật: Thay vì cạnh tranh ở phân khúc vải thông thường, hãy tập trung vào các loại vải có tính năng đặc biệt (chống thấm, chống tia UV, kháng khuẩn, vải từ sợi tái chế…) phục vụ cho ngành thời trang thể thao, đồ bảo hộ lao động… Đây là thị trường ngách có biên lợi nhuận cao.

Giai đoạn 3: Xây dựng thương hiệu và chinh phục thị trường – Hướng tới OBM

Đây là hành trình dài hơi nhưng là đích đến cuối cùng để tối đa hóa giá trị.

• Xây dựng câu chuyện thương hiệu (Brand Storytelling): Một thương hiệu mạnh không chỉ bán sản phẩm mà còn bán một câu chuyện, một giá trị. Các thương hiệu Việt có thể khai thác các yếu tố văn hóa, tính bền vững, tay nghề thủ công… để tạo sự khác biệt.
• Tận dụng E-commerce và Digital Marketing: Thương mại điện tử xuyên biên giới (Cross-border E-commerce) qua các nền tảng như Amazon, Alibaba cho phép các thương hiệu Việt tiếp cận trực tiếp người tiêu dùng toàn cầu mà không cần qua nhiều lớp trung gian phân phối.
• Chiến lược “từ trong ra ngoài”: Xây dựng vị thế vững chắc tại thị trường nội địa, được người tiêu dùng trong nước tin yêu sẽ là bệ phóng tốt nhất để vươn ra khu vực và thế giới. Các thương hiệu lớn của Việt Nam như Canifa, Yody, Việt Tiến đang làm rất tốt điều này và là hình mẫu đáng học hỏi.

Kết luận: Tương lai nằm trong tay chúng ta

Chuỗi giá trị ngành dệt may không phải là một con đường thẳng mà là một mạng lưới phức hợp với vô vàn cơ hội và thách thức. Vị thế của Việt Nam hiện tại là một công xưởng sản xuất hiệu quả, nhưng tiềm năng của chúng ta lớn hơn thế rất nhiều.

Cuộc dịch chuyển từ một quốc gia gia công lên một trung tâm thiết kế, sản xuất và cung ứng thời trang toàn diện là một hành trình không hề dễ dàng. Nó đòi hỏi sự chung tay của cả Chính phủ trong việc kiến tạo chính sách, sự quyết tâm đầu tư của doanh nghiệp và sự sáng tạo không ngừng của thế hệ doanh nhân trẻ.

Tóm lại, thay vì chỉ cạnh tranh bằng giá nhân công rẻ, tương lai của ngành dệt may Việt Nam nằm ở việc cạnh tranh bằng sự sáng tạo, công nghệ, tính bền vững và giá trị thương hiệu. Đã đến lúc chúng ta không chỉ may những chiếc áo cho thế giới, mà còn kể cho thế giới nghe những câu chuyện thương hiệu đầy tự hào của Việt Nam.

——————————-